Szczepienia – działanie, rodzaje, wizyta kwalifikacyjna, wzajemne interakcje
Spis treści
- W jaki sposób działają szczepionki?
- Skład szczepionek
- Szczepionki – etapy badań i wprowadzania na rynek
- Rodzaje szczepionek
- Wzajemne interakcje szczepień – czy można przyjąć kilka szczepionek na raz?
- Wizyta kwalifikacyjna – jak się przygotować? Czy zawsze jest potrzebna?
W jaki sposób działają szczepionki?
W założeniu podanie szczepionki ma naśladować naturalną infekcję, po to, by nauczyć układ odpornościowy radzenia sobie z prawdziwym zakażeniem. Po podaniu szczepionki obserwujemy uruchomienie takich samych mechanizmów obronnych, jak w przypadku kontaktu z chorobotwórczym drobnoustrojem. Dzięki temu treningowi nasz układ odpornościowy będzie mógł skuteczniej zadziałać, gdy zetknie się z realnym zagrożeniem.
Musimy pamiętać, że głównym celem szczepienia jest ochrona przed ciężkim przebiegiem choroby i jej powikłaniami, a żadna szczepionka nie daje 100% gwarancji ochrony przed zachorowaniem.
Skład szczepionek
Szczepionki składają się z kilku kluczowych elementów:
- antygenów (substancji czynnych) – to najważniejsze składniki, które stymulują układ odpornościowy do wytwarzania ochrony. Antygenami mogą być całe drobnoustroje (wirusy, bakterie) lub ich fragmenty;
- substancji pomocniczych – pomagają utrzymać stabilność (stabilizatory, konserwanty) i skuteczność szczepionki (adiuwanty wzmacniające odpowiedź immunologiczną);
- wody – używana jako rozpuszczalnik, w którym rozpuszczone są pozostałe składniki, zwykle to ok. 0,5 ml;
- substancji śladowych – mogą to być pozostałości z procesu produkcji szczepionki, takie jak formaldehyd, białka jaja kurzego czy antybiotyki.
Szczepionki – etapy badań i wprowadzania na rynek
Opracowanie i wprowadzenie szczepionki na rynek jest wieloetapowym, najczęściej wieloletnim procesem. Obejmuje on przedkliniczne badania laboratoryjne, w tym testy na zwierzętach. Jeżeli wypadną one korzystnie pod kątem skuteczności, a przede wszystkim bezpieczeństwa, rozpoczynają się badania kliniczne z udziałem ludzi (ochotników).
Zazwyczaj badania kliniczne dzieli się na 4 fazy:
- faza I – ma za zadanie sprawdzenie, czy szczepionka jest bezpieczna dla ludzi – zwykle prowadzona jest na niewielkiej grupie ochotników (kilkadziesiąt osób);
- faza II – ma na celu określenie adekwatnej dawki szczepionki i sprawdzenie, czy odpowiednio stymuluje odpowiedź układu odpornościowego – zazwyczaj badania tej fazy prowadzone są na większej grupie (kilkuset osób);
- faza III – w trakcie badań tej fazy sprawdza się skuteczność szczepionki (w jakim stopniu chroni przed zachorowaniem), ponadto dalej ocenia się jej bezpieczeństwo oraz określa, jakie odczyny poszczepienne mogą wystąpić. Dodatkowo sprawdza się, czy może być podawana w tym samym czasie z innymi szczepionkami dopuszczonymi do użytku. Badania III fazy obejmują bardzo duże grupy ludzi (kilka-kilkadziesiąt tysięcy ochotników);
- faza IV – jest prowadzona już po dopuszczeniu szczepionki do obrotu. Celem tej fazy jest dalsza ocena bezpieczeństwa i skuteczności szczepionki w długoterminowej perspektywie oraz identyfikacja rzadkich działań niepożądanych, które mogą nie być widoczne we wcześniejszych fazach badań.
Ten wieloetapowy proces jest kontrolowany przez wiele niezależnych instytucji, a prowadzenie badań klinicznych musi odbywać się zgodnie z zasadami tzw. Dobrej Praktyki Klinicznej.
Uzyskane wyniki dotyczące bezpieczeństwa i skuteczności poddawane są szczegółowej analizie w procesie rejestracji szczepionki w Europejskiej Agencji leków i/lub Urzędzie Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych.
Rodzaje szczepionek
Ze względu na drogę podania szczepionki możemy podzielić na:
- podawane śródskórnie – płytkie wstrzyknięcie, w obrębie skóry, tak podawana jest wyłącznie szczepionka przeciwko gruźlicy (BCG);
- podawane podskórnie lub domięśniowo – głębsze wstrzyknięcie, jest to najczęstszy sposób podawania szczepionek, m.in. szczepionki przeciwko błonicy-tężcowi-krztuścowi, szczepionek wysokoskojarzonych itp.;
- podawane doustnie – w postaci płynu przeznaczonego do spożycia, tak podawana jest między innymi szczepionka przeciwko rotawirusom u niemowląt;
- podawane donosowo – w postaci aerozolu do podania donosowego (jak spray do nosa), tak podawana jest żywa szczepionka przeciwko grypie dla dzieci i młodzieży od ukończonych 2 lat do 18 lat.
Ze względu na rodzaj substancji czynnej (działającej) szczepionki możemy podzielić na:
- żywe – zawierają całe, ale osłabione drobnoustroje, które u zdrowych osób nie są w stanie wywołać choroby, np. szczepionka przeciwko wirusowi ospy wietrznej, szczepionka przeciwko odrze, śwince, różyczce. Szczepionki żywe zazwyczaj wywołują najsilniejszą odporność, jednak są też bardziej reaktogenne (częściej występują odczyny poszczepienne);
- inaktywowane (zabite) – zawierają zabite bakterie/wirusy lub ich fragmenty, np. szczepionka przeciwko błonicy-tężcowi-krztuścowi, przeciwko pneumokokom, przeciwko meningokokom itp. Zwykle są mniej reaktogenne, jednak wymagają kilku dawek, by uzyskać trwałą odporność, mogą być też wymagane szczepienia przypominające;
- najnowszej generacji – np. szczepionki mRNA, zawierające genetyczny "przepis" o produkcji antygenu w naszym organizmie, który następnie wywołuje odpowiedź układu odpornościowego. Do tych szczepień zaliczamy np. szczepionki mRNA przeciwko COVID-19.
Szczepionki mogą chronić przed jedną lub kilkoma chorobami jednocześnie. W związku z tym dzielimy je na:
- monowalentne (jednoskładnikowe) – zawierają antygeny (substancje obce) jednego szczepu tego samego gatunku drobnoustroju, np. szczepionka przeciwko ospie wietrznej;
- poliwalentne (wieloskładnikowe) – zawierają antygeny kilku szczepów (rodzajów) tego samego gatunku drobnoustroju, np. szczepionka przeciwko pneumokokom, szczepionka przeciwko meningokokom;
- skojarzone (złożone) – zawierają antygeny kilku różnych drobnoustrojów, chronią przed kilkoma różnymi chorobami zakaźnymi, np. szczepionka przeciwko odrze, śwince, różyczce czy szczepionki 5w1, szczepionki 6w1. Stosowanie szczepionek skojarzonych pozwala zmniejszyć liczbę wkłuć i upraszcza realizację kalendarza szczepień ochronnych.
Wzajemne interakcje szczepień – czy można przyjąć kilka szczepionek na raz?
Badania naukowe pokazują, że podanie kilku szczepionek w tym samym czasie nie powoduje szkodliwych skutków w układzie odpornościowym człowieka. Codziennie mamy do czynienia z ogromną liczbą obcych substancji (wirusy, bakterie, alergeny), które wywołują odpowiedź naszego układu odpornościowego.
Szacuje się, że dziecko może wytworzyć skuteczną odpowiedź immunologiczną na ponad 10 tys. różnych antygenów (substancji obcych) podanych jednocześnie. Dla pokazania skali braku ryzyka "przeciążenia" układu odpornościowego może posłużyć fakt, że nawet szczepionki wysokoskojarzone (5w1, 6w1) zawierają nie więcej niż 25 antygenów.
Wizyta kwalifikacyjna – jak się przygotować? Czy zawsze jest potrzebna?
Szczepienia ochronne nie wymagają specjalnego przygotowania. Przed podaniem praktycznie wszystkich szczepionek u dzieci wymagane jest przeprowadzenie lekarskiej wizyty kwalifikacyjnej. Podczas tej wizyty lekarz przeprowadza rozmowę i badanie pacjenta, na podstawie których dokonuje kwalifikacji do szczepienia (jest ona ważna przez 24 godziny).
U osób dorosłych kwalifikację do niektórych szczepień zalecanych, oprócz lekarza, może przeprowadzić także lekarz dentysta, pielęgniarka, położna, ratownik medyczny, fizjoterapeuta, diagnosta laboratoryjny lub farmaceuta. W razie stwierdzenia ewentualnych przeciwwskazań – szczepienie jest czasowo lub trawle odraczane.
W przypadku dzieci na wizytę szczepienną należy zabrać książeczkę zdrowia dziecka, do której wpisywane jest potwierdzenie wykonania szczepienia. Dorośli mogą zaopatrzyć się w Międzynarodową Książeczkę Szczepień, tzw. "żółtą książeczkę szczepień". Dodatkowo warto zaopatrzyć się w lek z paracetamolem, by w razie wystąpienia gorączki lub bólu móc je zwalczać.