Psychologiczne mechanizmy obronne – definicja, rodzaje, przykłady

Pojęcie mechanizmów obronnych zostało wprowadzone po raz pierwszy pod koniec XIX wieku przez Sigmunda Freuda. Uważał je za swoistą przeciwwagę dla ekspresji popędów i impulsów, które mogłyby przytłoczyć swoją siłą daną osobę. Na przykład: ktoś mógłby odczuwać bardzo silny lęk, powodujący paraliż, ale poprzez działanie mechanizmów obronnych jego siła byłaby modyfikowana, dzięki czemu łatwiej byłoby sobie z tym lękiem poradzić.

 

W klasycznej psychoanalizie oraz rozwijanym później podejściu psychodynamicznym, mechanizmy obronne służą ochronie przed lękiem czy wstydem i chronią naszą osobowość ("ego"). Ma to szczególne znaczenie w kontekście pierwotnych założeń psychoanalizy, opierających się w głównej mierze na konfliktach pomiędzy poszczególnymi częściami osobowości ("id", "ego" i "superego").

 

Te procesy mogą być w pełni nieuświadomione – nie zdajemy sobie sprawy z tego, że używamy któregoś z mechanizmów obronnych. Korzystamy z nich niezależnie od wieku. Mogą być traktowane jako elementy prawidłowego rozwoju, ale także jako nieadaptacyjne (patologiczne; wywołujące negatywne konsekwencje). Ilość wyróżnionych mechanizmów różni się w zależności od autorów – w literaturze można spotkać opisy od 10 do 44 różnych technik obronnych. 

 

Często mówiąc o lęku, stresie i sposobach kontroli nieprzyjemnych doświadczeń, mechanizmy obronne są mylone z różnymi sposobami radzenia sobie ("coping").

 

Ignorowanie stresującej sytuacji, skupienie się na czymś innym, szukanie pomocy u pozostałych ludzi czy stopniowe rozwiązywanie problemu: to nie są przykłady mechanizmów obronnych. Mimo pewnego podobieństwa, są to metody radzenia sobie. Chociaż różnice mogą wydawać się minimalne, odwołują się one do innych podstaw teoretycznych. Można jednak wskazać dwie główne różnice pomiędzy nimi:

 

Jednak warto pamiętać, że różnice między nimi dotyczą głównie różnic teoretycznych. W praktyce oba pojęcia nie są związane z większą częstotliwością występowania objawów psychopatologii lub zdrowia psychicznego. 

Obecnie nie panuje zgoda, co do ilości odrębnych mechanizmów obronnych. Można jednak przedstawić 13 najważniejszych technik, które są również najczęściej spotykanymi w praktyce klinicznej. 

 

Prawdopodobnie jest to najbardziej znany w społeczeństwie mechanizm obronny, chociaż nie wszyscy wiedzą, na czym dokładnie polega. Wyparcie można opisać jako próbę usunięcia ze świadomości bolesnych i budzących lęk myśli, wspomnień czy wyobrażeń. Przykładem takiego mechanizmu może być sytuacja, gdy pacjent zapomina o wyznaczonej wizycie u swojego psychoterapeuty.

 

Zaparzeczenie jest działaniem ukierunkowanym na zniekształcenie rzeczywistości poprzez udawanie, że zagrażająca sytuacja nie ma miejsca. Fakty są ignorowane, uczuciom przypisuje się inne znaczenie. Na przykład palacz może przekonywać samego siebie, że pomimo regularnego palenia papierosów nie zachoruje na raka płuc, ponieważ "mnie się to na pewno nie zdarzy". Dzieci często w ramach tego mechanizmu obronnego zmieniają znaczenie swoich emocji, ale pozostają realistami na poziomie poznawczym, np. dziecko może mówić sobie – "nie czuję lęku, bo nie ma ze mną mamy i taty" – mimo tego, że faktycznie go czuje.

 

Reakcja upozorowana odnosi się do sytuacji wyrażania uczuć lub zachowań przeciwnych do rzeczywiście odczuwanych. Służy to głównie wyparciu, a sama reakcja jest często przesadzona. Przykładałem reakcji upozorowanej jest to, gdy rodzice zostawili dziecko same w domu, przez co odczuwa ono lęk, ale będzie próbowało przekonać siebie, że czuje się szczęśliwe, bo może w końcu rozrabiać i nie zostanie upomniane przez tatę, którego nie ma w domu.

 

Projekcja polega na przypisaniu ("wciśnięciu") własnych nieakceptowalnych impulsów, emocji czy zachowań innej osobie. Łatwiej tym samym poradzić sobie z zagrożeniem, gdy staje się ono czynnikiem zewnętrznym, a nie wewnętrzną częścią tej osoby. Przykładem projekcji może być sytuacja, w której kobieta zostaje odrzucona przez mężczyznę i każde kolejne zachowania romantyczne innych mężczyzn traktuje jako formę przemocy emocjonalnej. 

 

Przemieszczenie może dotyczyć uczuć, zainteresowań i innych elementów codziennego funkcjonowania, które mogą być uznane za nieodpowiednie lub powodujące lęk, z jednej rzeczy na drugą, mniej zagrażającą. Na przykład starsza siostra wszczyna kłótnię z młodszą zaraz po tym, jak pokłóciła się z rodzicami. 

 

Sublimacja to próba przemieszczenia popędów (pragnień) na cel, który jest zgodny z określonymi wartościami społecznymi. Przykładem sublimacji może być chirurg decydujący się na taką specjalizację ze względu na swoje sadystyczne tendencje. 

 

Izolacja jest rozumiana jako próba oddzielenia myśli i doświadczeń od towarzyszących im uczuć. Emocje są wówczas izolowane i tłumione. Na przykład osoba czekająca na egzamin na prawo jazdy może odczuwać stres, ale nie łączyć go z postacią egzaminatora.

 

Intelektualizacja występuje przeważnie u osób lepiej wykształconych i polega na nadmiernym dobudowywaniem logicznych czy teoretycznych wyjaśnień, które pozwalają na odcięcie się od trudności. Ktoś może unieważniać odczuwany smutek lub lęk poprzez próbę przekonania, że stoicyzm jest najlepszym podejściem w jego życiu poprzez niepoddawanie się żadnym emocjom. 

 

Racjonalizacja jest często powiązana z intelektualizacją, jednak wyróżnia się używaniem samooszukujących się usprawiedliwień. Ktoś może pomyśleć, że skoro ukradli mu portfel z dokumentami, to jest to bardzo dobra okazja do zmiany portfela na lepszy model i zaktualizowania zdjęcia w dowodzie osobistym i w prawie jazdy.

 

Anulowanie polega na "odczynianiu", czyli usunięciu trudnych doświadczeń poprzez odkupienie i wynagrodzenie tego innej osobie. Nie wpływa na to ocena intelektualna. Przykładem takiej sytuacji może być chęć zwolnienia swojego podwładnego w pracy (co jest trudnym doświadczeniem dla jego przełożonego), który zaniedbuje swoje obowiązki, jednak zamiast tego, szef przyznaje mu premię roczną. Premia jest wówczas elementem "odczynienia", przez co szef stara się anulować swoje trudne emocje. 

 

Regresja to powrót do zachowań charakterystycznych dla wcześniejszego etapu rozwojowego pod wpływem stresorów. Np. nastolatek – po odmowie rodziców na wspólny wyjazd z kolegami pod namiot – reaguje agresją i płaczem, przez co rzuca swoimi rzeczami w pokoju. Wcześniej w swoim dzieciństwie, gdy spotykał się z odmowami, miał tendencje do rozrzucania swoich zabawek. 

 

Identyfikacja z agresorem polega na przyjęciu roli i/lub atrybutów (cech szczególnych) agresora, ponieważ to pozwoli zmienić się z osoby odczuwającej strach w tego, kto go wywołuje. Ktoś może obawiać się stereotypowych "dresów z osiedla", dlatego zmienia swój styl na taki, żeby bardziej wyglądać jak oni. 

 

Dysocjacja jest rozumiana jako częściowa lub całkowita zdolność do integracji wspomnień, doświadczeń i uczuć. Pozwala na odcięcie się od silnego stresora lub traumatycznego zdarzenia, przez co ma się wrażenia oddzielenia od rzeczywistości (fizycznych doświadczeń i emocji). Na przykład mąż doświadcza tzw. amnezji dysocjacyjnej związanej z utratą córki w tragicznym wypadku. W tym przypadku brak pamięci nie jest spowodowany czynnikami biologicznymi, zmęczeniem itp. 

 

Odpowiedź na to pytanie jest jednoznaczna – tak. Mechanizmy obronne wykształciliśmy ze względu na ich ochronne funkcje. Tak jak gorączka pozwala nam walczyć z chorobami wirusowymi, tak mechanizmy obronne chronią nas przed psychologicznymi zagrożeniami. Jednak czasem mogą przestać pełnić swoją dobroczynną funkcję i zacząć przynosić nam więcej szkód. W tym wypadku, tak jak zbyt wysoką gorączkę zwalczamy lekami, tak nieadaptacyjne mechanizmy powinny zostać przepracowane na psychoterapii. Jeżeli dostrzegasz niepokojące sygnału u siebie lub kogoś bliskiego, skonsultuj się z psychologiem.