Szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu – wskazania i skuteczność. Jak się przygotować do szczepienia?

Spis treści

1. Kleszczowe zapalenie mózgu – czym jest i jak może dojść do zakażenia?
2. Kleszczowe zapalenie mózgu – objawy i przebieg
3. Wskazania do szczepienia – kto musi lub powinien się zaszczepić?
4. Przeciwwskazania do szczepienia przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu
5. Rodzaje szczepionek przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu
6. Szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu – liczba dawek i skuteczność
7. Jak się przygotować do szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu?

Kleszczowe zapalenie mózgu – czym jest i jak może dojść do zakażenia?

Do infekcji dochodzi zwykle na skutek ukłucia przez zakażonego kleszcza, rzadziej przez spożycie niepasteryzowanego mleka zakażonego zwierzęcia (kozy, owcy) oraz przez przetoczenie krwi lub przeszczep narządu od chorego dawcy. Zachorowania na kleszczowe zapalenie mózgu najczęściej mają miejsce w okresie największej aktywności kleszczy – między kwietniem a listopadem.

Wirus kleszczowego zapalenia mózgu znajduje się w gruczołach ślinowych zakażonych kleszczy, dlatego do przeniesienia wirusa z kleszcza na gospodarza (np. człowieka) dochodzi w ciągu zaledwie kilku minut od ukłucia. Okres wylęgania, czyli czas od zakażenia do rozwoju pierwszych objawów choroby, wynosi od 4 do 28 dni (średnio: 10 dni). Zwykle jest dłuższy u dzieci, niż u osób dorosłych. Warto podkreślić, że zakażenie nie przenosi się bezpośrednio między ludźmi.

Kleszczowe zapalenie mózgu – objawy i przebieg

Przebieg kleszczowego zapalenia mózgu ma zwykle charakter dwufazowy:
 

• Faza I – zwana zwiastunową lub grypopodobną – trwa zwykle od 2 do 7 dni i objawy w tej fazie choroby przypominają grypę. U chorych zwykle występuje gorączka, ból głowy, mięśni i stawów, objawy infekcji dróg oddechowych (katar, ból gardła) oraz ogólne złe samopoczucie. Dodatkowo może wystąpić osłabienie apetytu, biegunka i/lub wymioty. Objawy ustępują samoistnie, a u 70-80% chorych choroba kończy się wyleczeniem.
   
• Faza II – zwana neurologiczną – rozwija się u 20-30% chorych; po kilkudniowym okresie poprawy następującym po fazie grypopodobnej. Faza ta może trwać nawet do kilku miesięcy i pozostawiać trwałe powikłania. U chorych mogą występować różne objawy neurologiczne – bóle i zawroty głowy, światłowstręt, oczopląs (mimowolne, rytmiczne ruchy oczu), zaburzenia widzenia, drżenia, sztywność karku, a nawet zmiana nastroju. Dodatkowo często występuje gorączka oraz wymioty. Zajęcie układu nerwowego przez wirusa może wywoływać zapalenie rdzenia kręgowego, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych.
   

Chociaż kleszczowe zapalenie mózgu to choroba stanowiąca zagrożenie w każdym wieku, to objawy neurologiczne stwierdza się częściej u osób dorosłych. Ciężkość przebiegu choroby i ryzyko rozwoju trwałych powikłań również wzrasta z wiekiem – dzieci chorują zwykle łagodniej i rzadziej dochodzi u nich do rozwoju konsekwencji neurologicznych.

Do powikłań kleszczowego zapalenia mózgu najczęściej zaliczamy – niedowłady (osłabienie/paraliż pewnych mięśni), uszkodzenie słuchu, zaburzenia psychiczne, zaburzenia koncentracji, pamięci i ogólne pogorszenie jakości życia chorego, w porównaniu do okresu przed zachorowaniem.
 

Wskazania do szczepienia – kto musi lub powinien się zaszczepić?

Zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych (PSO), szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu należy do szczepień zalecanych (odpłatnych). Zaleca się je wykonać u wszystkich osób przebywających na terenach o nasilonym występowaniu tej choroby, a zwłaszcza:

• osobom zatrudnionym przy eksploatacji lasu, stacjonującemu wojsku, funkcjonariuszom straży pożarnej i granicznej, rolnikom, młodzieży odbywającej staże i praktyki zawodowe;
• osobom często podejmującym aktywność fizyczną poza pomieszczeniami (np. biegacze, spacerowicze, grzybiarze, właściciele psów, myśliwi, rodziny z małymi dziećmi) i innym osobom podejmującym aktywność na świeżym powietrzu, w szczególności turystom i uczestnikom obozów i kolonii.

Szczepionki dostępne są dla dorosłych i dzieci, które ukończyły 1. rok życia.

Przeciwwskazania do szczepienia przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu

Trwałym przeciwwskazaniem do szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu jest praktycznie tylko ciężka reakcja alergiczna (anafilaksja) na poprzednią dawkę szczepionki.

Do tymczasowych przeciwwskazań do szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu zaliczamy:

• ostre choroby (infekcje) przebiegające z gorączką,
• zaostrzenia chorób przewlekłych (np. astmy, niewydolności serca).

W takich przypadkach szczepienie jest odraczane do czasu wyzdrowienia lub stabilizacji stanu chorego.

Przechorowanie kleszczowego zapalenia mózgu daje trwałą odporność, zatem szczepienie u tych osób uznawane jest za zbędne.

Rodzaje szczepionek przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu

Szczepionka przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu należy do tak zwanych szczepionek nieżywych. W jej skład wchodzą zabite wirusy, które nie są zdolne do wywołania choroby, ale pozwalają organizmowi wytworzyć ochronę przed zachorowaniem w przypadku kontaktu z żywym (dzikim) wirusem.

Na rynku polskim obecnie dostępne są dwie szczepionki przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu (FSME-IMMUN, Encepur). Chociaż domyślnie zalecane jest wykonanie całego cyklu szczepienia z użyciem tej samej szczepionki, to w wyjątkowych sytuacjach dopuszcza się ich zamienne stosowanie.
 

Szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu – liczba dawek i skuteczność

W ramach podstawowego schematu szczepień przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu podaje się 3 dawki szczepionki. Schematy podawania różnią się w zależności od wieku osoby szczepionej i rodzaju wykorzystywanej szczepionki.
 

Dla szczepionek FSME-IMMUN Junior (dzieci od 1 do 15 lat) oraz FSME-IMMUN (osoby ≥ 16lat):

• druga dawka po 1-3 miesiącach od pierwszej,
• trzecia dawka po 5-12 miesiącach od drugiej.
   

Dla szczepionek Encepur K (dzieci od 1 do 11 lat) oraz Encepur Adults (osoby ≥ 12 lat):

• druga dawka po 1-3 miesiącach od pierwszej,
• trzecia dawka po 9-12 miesiącach od drugiej.
   

W celu uzyskania odporności przed sezonem aktywności kleszczy, najlepiej jest podać pierwszą i drugą dawkę w miesiącach zimowych.

Obie szczepionki, gdy zależy nam na uzyskaniu szybkiej ochrony, można podać również w ramach schematu przyspieszonego, tj. drugą dawkę podaje się 2 tygodnie po pierwszej.

Przyjęcie pełnego schematu szczepień przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu zapewnia bardzo skuteczną ochronę, sięgającą 95%. Niestety odporność ta nie jest trwała, spada wraz z upływem czasu i wymaga podawania przypominających dawek szczepionki. W zależności wieku osoby szczepionej i wybranej szczepionki, szczepienie przypominające przeprowadza się zwykle w odstępach od 3 do 5 lat.

Jak się przygotować do szczepienia przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu?

Szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu nie wymaga specjalnego przygotowania. Przed podaniem szczepionki lekarz przeprowadza rozmowę i badanie, na podstawie których dokonuje kwalifikacji do szczepienia. Warto zaopatrzyć się w lek z paracetamolem, by w razie wystąpienia gorączki lub bólu móc je zwalczać.