09 września 2025
Środek kontrastowy – czym jest, jak działa i jak się przygotować do rezonansu i tomografii z kontrastem
Badania obrazowe takie jak tomografia komputerowa (TK) i rezonans magnetyczny (MR) odgrywają ogromną rolę w diagnozowaniu różnych chorób. W wielu przypadkach lekarz zleca te badania z kontrastem, czyli po podaniu specjalnego leku dożylnie. To wzbudza wiele pytań: czym właściwie jest ten kontrast, jak działa, czy jest bezpieczny i jak się do niego przygotować?
Spis treści
- Czym jest środek kontrastowy
- Jak działa kontrast w badaniach obrazowych
- Tomografia komputerowa z kontrastem
- Rezonans magnetyczny z kontrastem
- Jak przygotować się do badania z kontrastem
- Przygotowanie do badania z kontrastem – pacjenci z cukrzycą
- Możliwe działania niepożądane
- Środek kontrastowy – co warto wiedzieć
Czym jest środek kontrastowy
Środek kontrastowy to substancja, która wpływa na kontrast w obrazach uzyskanych dowolną metodą. Jest to termin ogólny, który można stosować w przypadku związków kontrastowych używanych w badaniach rentgenowskich, rezonansu magnetycznego oraz ultrasonograficznych.
Dzięki kontrastowi lekarz może dokładniej ocenić m.in. naczynia krwionośne, narządy miąższowe, guzy, stany zapalne czy zmiany pourazowe.
Środki kontrastowe są używane w różnych badaniach głównie w tomografii komputerowej (TK), rezonansie magnetycznym (MR), ale też w niektórych badaniach RTG czy USG. W zależności od rodzaju badania stosuje się inne rodzaje kontrastów. Różnią się one składem chemicznym, sposobem działania oraz sposobem podania kontrastu (donaczyniowo, doustnie lub bezpośrednio do narządu).
Jak działa kontrast w badaniach obrazowych
W tomografii komputerowej kontrast (środek cieniujący) działa poprzez zmianę sposobu, w jaki promieniowanie oddziałuje z tkankami, zmieniając warunki przenikania promieniowania rentgenowskiego przez tkanki. Środki cieniujące pozytywne rozpuszczalne w wodzie zawierają jod, który silnie (bo nawet do 1000 razy bardziej) pochłania promieniowanie rentgenowskie niż pierwiastki tkanek miękkich. Obecnie większość środków cieniujących jest niskoosmolarna i niejonowa, dzięki czemu są lepiej tolerowane przez organizm. Przekłada się to na mniejszą liczbę działań niepożądanych.
W rezonansie magnetycznym używa się kontrastu na bazie gadolinu. Jest to metal ziem rzadkich, który wpływa na intensywność sygnału odbieranego z protonów znajdujących się w jego bezpośrednim otoczeniu. Zapewnia lepszy kontrast pomiędzy zdrową tkanką a tkanką zmienioną patologicznie przez zmiany zapalane, rozrostowe. Obecnie na ternie Unii Europejskiej używa się tylko i wyłącznie środków kontrastowych o budowie pierścieniowej, ponieważ taka budowa zapewnia mniejszą liczbę działań niepożądanych.
Tomografia komputerowa z kontrastem
Podczas tomografii z kontrastem pacjent otrzymuje dożylnie środek kontrastowy zawierający jod. W zależności od badania kontrast podawany jest:
- dynamicznie przez strzykawkę automatyczną, dzięki czemu możemy zrobić badanie wielofazowe np. w badaniach jamy brzusznej;
- lub ręcznie, kiedy to czas podania nie jest dla nas istotny jak np. badanie głowy.
Ponieważ kontrast wydzielany jest przez nerki, przed badaniem konieczne jest oznaczenie eGFR (szacunkowy współczynnik filtracji kłębuszkowej), który pozwala określić czy nerki pracują prawidłowo. Według wytycznych ESUR (European Society of Urogenital Radiology) w przypadku stosowania niskoosmolarnych niejonowych jodowych środków kontrastowych nie ma wymogu pozostawania na czczo przed badaniem. Samo podanie kontrastu może wywołać krótkotrwałe uczucie ciepła lub metaliczny smak w ustach, to normalne i przemijające.
Warto przed badaniem skonsultować się z lekarzem, czy należy wykonać oznaczenie eFGR.
Rezonans magnetyczny z kontrastem
Badanie MR z kontrastem trwa często dwa razy dłużej niż badanie bez kontrastu. Identycznie jak w przypadku TK w badaniach rezonansu magnetycznego kontrast podawany jest:
- dynamicznie przez strzykawkę automatyczną, dzięki czemu możemy zrobić badanie wielofazowe np. w badaniach jamy brzusznej, prostaty czy przysadki;
- lub ręcznie jak np. badanie głowy.
Podczas podawania kontrastu, w przeciwieństwie do TK, nie występuję uczucie ciepła czy metaliczny smak w ustach. Zazwyczaj pacjent nie czuje podawanego kontrastu.
Według wytycznych ESUR (European Society of Urogenital Radiology) w przypadku stosowania gadolinowych środków kontrastowych nie ma wymogu pozostawania na czczo przed badaniem. Przed badaniem zalecane jest oznaczenie eGFR.
Jak przygotować się do badania z kontrastem
Przygotowanie do badania z kontrastem:
- Jeżeli tak zalecił lekarz, wykonaj przed badaniem oznaczenie eGFR.
- Do placówki należy zgłosić się co najmniej 30 min przed wyznaczoną godziną badania.
- Przed i po badaniu należy pamiętać o wypiciu odpowiednio większej ilości wody – ułatwi to założenie wenflonu oraz eliminację kontrastu przez nerki.
- Zgłoś personelowi medycznemu alergię lub ewentualne wcześniejsze reakcje na kontrast.
- Poinformuj personel o chorobach nerek, tarczycy, cukrzycy i przyjmowanych lekach (szczególnie metformina).
Przygotowanie do badania z kontrastem – pacjenci z cukrzycą
- Gadolinowe środki kontrastowe (MR)
Nie jest konieczne stosowanie szczególnych środków ostrożności, gdy pacjentom chorym na cukrzycę przyjmującym metforminę podaje się gadolinowe środki kontrastowe. - Jodowe środki kontrastowe (TK)
1. Pacjenci z eGFR >30: należy kontynuować normalne przyjmowanie metforminy.
2. Pacjenci (a) z eGFR <30: Należy zaprzestać przyjmowania metforminy od momentu podania środka kontrastowego. Należy oznaczyć eGFR w ciągu 48 godzin, a jeśli czynność nerek nie ulegnie istotnej zmianie, wówczas można ponownie rozpocząć przyjmowanie metforminy.
Możliwe działania niepożądane
Środki kontrastowe są generalnie bardzo bezpieczne, ale w niewielkim procencie mogą wystąpić reakcje niepożądane. W zależności od czasu ich wystąpienia dzielimy na:
- Ostre (do godziny od podania środka)
- Objawy Łagodne: nudności, wymioty, pokrzywka, świąd skóry, kaszel;
- Umiarkowane: nasilona pokrzywka, silne wymioty, obrzęk twarzy, obrzęk krtani, skurcz oskrzeli;
- Ciężkie: wstrząs, zatrzymanie oddechu, zatrzymanie krążenia, drgawki, zaburzenia rytmu serca.
- Opóźnione (od godziny do tygodnia od podania) - zazwyczaj łagodne zmiany skórne jak rumień i wysypka
- Bardzo późne (później niż jeden tydzień)
- Jodowe środki kontrastowe – nadczynność tarczycy (u pacjentów z nieprawidłową funkcją tarczycy);
- Gadolinowe środki kontrastowe – nerkopochodne zwłóknienie układowe.
Reakcje niepożądane ostre są takie same dla TK, MR czy USG, lecz to w badaniach TK zdążają się najczęściej.
Środek kontrastowy – co warto wiedzieć
Reakcje alergiczne na środki kontrastowe występują rzadko, najczęściej mają postać lekkiej wysypki lub pokrzywki. Ryzyko jest większe u osób z alergiami, astmą lub wcześniejszymi reakcjami na kontrast.
Jeśli pacjent miał wcześniej jakąkolwiek reakcję alergiczną na kontrast, należy to koniecznie zgłosić przed badaniem. W takich przypadkach lekarz może zalecić tzw. premedykację, czyli podanie leków przeciwalergicznych przed badaniem, by zmniejszyć ryzyko reakcji.
Środki kontrastowe w MR są lepiej tolerowane niż w TK i mogą być stosowane u pacjentów z alergią na jod.
Źródła
- Komisja ds. Bezpieczeństwa Środków Kontrastujących (CMSC), European Society of Urogenital Radiology. Wytyczne ESUR dotyczące środków kontrastowych, wersja 10.0. Wersja polska opracowana przez Mariusza I. Furmaneka. Warszawa, marzec 2018. Dostęp online: Polradiologia.org [plik PDF]
- Bekiesińska-Figatowska M, Cieszanowski A. Radiologia – podręcznik dla studentów. Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie; 2022.
- President of the Office for Registration of Medicinal Products, Medical Devices and Biocidal Products. Charakterystyka lecznicza produktu leczniczego ProHance (kod RPL 9727). Rejestr Produktów Leczniczych, wersja elektroniczna. Dostęp 5 sierpnia 2025. URL: https://rejestrymedyczne.ezdrowie.gov.pl/api/rpl/medicinal products/9727/characteristic
