22 lipca 2025
Alergia pokarmowa u dzieci – objawy, diagnostyka, leczenie
Alergia pokarmowa to nieprawidłowa reakcja układu odpornościowego na pokarm, który jest nieszkodliwy dla większości populacji. U dzieci alergie pokarmowe mogą powodować różnorodne, często ciężkie objawy wpływając istotnie na jakość życia dziecka oraz jego rodziny.
Spis treści
- Mechanizmy alergii pokarmowej
- Najważniejsze alergeny pokarmowe u dzieci
- Objawy alergii pokarmowej
- Diagnostyka alergii pokarmowej
- Postępowanie lecznicze
- Wpływ alergii pokarmowej na życie dziecka i jego rodziny
Mechanizmy alergii pokarmowej
Dwa najczęstsze mechanizmy alergii pokarmowej to:
- reakcje IgE-zależne – związane z obecnością przeciwciał klasy E skierowanych przeciwko niegroźnym dla ludzkiego organizmu białkom obecnym w pokarmach. Rozpoznanie przez IgE alergenu prowadzi do pobudzenia komórek tucznych, a tym samym uwolnienia histaminy i innych substancji wywołujących zapalenie alergiczne. Reakcje alergiczne związane z IgE mają charakter natychmiastowy. Oznacza to, że objawy rozwijają się z reguły w ciągu kilku do kilkudziesięciu minut po spożyciu pokarmu.
- reakcje komórkowe – inicjowane przez komórki układu odpornościowego, zwłaszcza limfocyty. Reakcje komórkowe z reguły mają charakter opóźniony. Objawy pojawiają się w czasie od kilku godzin do kilku dni po spożyciu pokarmu.
Najważniejsze alergeny pokarmowe u dzieci
Głównymi alergenami pokarmowymi u dzieci są:
- mleko krowie,
- jajo kurze,
- orzechy ziemne,
- orzechy drzew (np. orzechy włoskie i laskowe),
- ryby i owoce morza,
- pszenica,
- soja.
Objawy alergii pokarmowej
Objawy alergii pokarmowej IgE-zależnej mają charakter natychmiastowy. Najczęściej występują:
- zespół alergii jamy ustnej: świąd, podrażnienie, obrzęk w obrębie warg, policzków, gardła. Zazwyczaj rozwija się u dzieci z alergią wziewną (zwłaszcza na pyłki roślin) po spożyciu alergenów pokarmowych podobnych pod względem budowy do wziewnych (tzw. reakcje krzyżowe);
- zmiany skórne: rumień skóry, świąd, pokrzywka, obrzęk naczynioruchowy;
- objawy żołądkowo-jelitowe: wymioty, biegunki, bóle brzucha;
- reakcje anafilaktyczne: uogólnione, tzn. obejmujące wiele narządów, reakcje o ciężkim, potencjalnie zagrażającym życiu charakterze (np. wstrząs anafilaktyczny).
Objawy alergii IgE-niezależnej są znacznie rzadziej spotykane i trudniejsze do rozpoznania od reakcji IgE-zależnych. Rozwijają się po dłuższym okresie od spożycia pokarmu. Najczęstszy obraz to kliniczny to:
- zaostrzenia atopowego zapalenia skóry,
- objawy ze strony przewodu pokarmowego (eozynofilowe zapalenie przełyku, enteropatie z zespołem złego wchłaniania, alergiczne zapalenie błony śluzowej jelita grubego).
Diagnostyka alergii pokarmowej
Wywiad alergologiczny
Pierwszym i najważniejszym elementem diagnostyki w kierunku alergii pokarmowej jest wywiad alergologiczny. Jego celem jest:
- ocena objawów zgłaszanych przez pacjenta (Czy odpowiadają objawom alergii pokarmowej?);
- powiązanie występowania objawów z pokarmami (Czy objawy są zależne od spożycia danego pokarmu? Czy mają powtarzalny charakter? Czy eliminacja pokarmu redukuje objawy?);
- określenie potencjalnego mechanizmu reakcji (np. jeżeli występowały: pokrzywka, anafilaksja – najbardziej prawdopodobne są reakcje IgE-zależne, czyli natychmiastowe. Podejrzane są zatem pokarmy spożywane tuż przed wystąpieniem objawów.)
Dzienniczek dietetyczny
Ze względu na urozmaicenie diety wielu pacjentom trudno jest powiązać występowanie objawów z konkretnym alergenem. W takich sytuacjach pacjent może otrzymać zalecenie prowadzenia dzienniczka dietetycznego, w którym odnotowuje się dokładny skład spożywanych pokarmów oraz występowanie objawów. Analiza dzienniczka ułatwia wytypowanie podejrzanych alergenów.
Badania dodatkowe
Diagnostyka uczuleń jest uzależniona od podejrzewanego mechanizmu alergii. W rozpoznawaniu chorób IgE-zależnych (np. alergiczny nieżyt nosa) rutynowo stosuje się:
- punktowe testy skórne – polegają na naniesieniu niewielkiej ilości roztworu alergenu na skórę, nakłuciu jej i obserwacji reakcji. Odczyt testu odbywa się po ok. 15-20 minutach od nałożenia;
- oznaczanie swoistych immunoglobulin E przeciw wybranym alergenom w surowicy krwi - badanie laboratoryjne.
Zarówno w podejrzeniu reakcji IgE-zależnych jak i IgE-niezależnych najcenniejszym badaniem jest próba prowokacji alergenem. Polega ona na kontrolowanej ekspozycji pacjenta na alergen i obserwacji ewentualnych objawów alergicznych. Jest to badanie bardziej czułe od testów skórnych czy oznaczeń IgE (wyższe prawdopodobieństwo wykazania alergii), ale związane z ryzykiem poważnej reakcji alergicznej. Dlatego u dzieci z ciężkimi objawami po pokarmach próby prowokacyjne powinny być wykonywane wyłącznie w warunkach szpitalnych.
Kluczowe w rozpoznaniu alergii pokarmowej jest powiązanie występowania typowych objawów z ekspozycją na alergen. Utrzymywanie się objawów choroby pomimo diety eliminacyjnej wyklucza alergię na dany pokarm. Z kolei nawroty objawów po włączeniu pokarmu i ustępowanie po eliminacji z diety potwierdzają alergię.
Wiele osób zdrowych uzyskuje dodatnie wyniki testów skórnych lub oznaczeń sIgE mimo braku alergii pokarmowej. Takie bezobjawowe uczulenie nie wymaga diety eliminacyjnej.
Postępowanie lecznicze
Dieta eliminacyjna
Najważniejszym zaleceniem dla pacjentów z rozpoznaną alergią pokarmową jest unikanie alergenów wywołujących objawy. Pacjenci oraz ich opiekunowie przygotowujący posiłki powinni mieć nawyk czytania etykiet produktów spożywczych, a najlepiej samodzielnie przygotowywać posiłki w warunkach domowych, by eliminacja alergenu nie budziła wątpliwości.
Edukacja pacjenta i jego bliskich
O alergii pokarmowej powinni zostać poinformowani nie tylko rodzice i krewni dziecka, ale również jego nauczyciele, opiekunowie oraz, w miarę możliwości, koleżanki i koledzy. Dzięki świadomości choroby w otoczeniu dziecka zmniejszone będzie ryzyko przypadkowego spożycia groźnego alergenu w czasie spotkań towarzyskich, w szkole czy przedszkolu.
Postępowanie w sytuacjach nagłych
Pacjenci, którzy przebyli w przeszłości reakcję anafilaktyczną, powinni być wyposażeni w adrenalinę w autowstrzykiwaczu lub ampułkostrzykawce.
Immunoterapia swoista
Aktualnie dostępny jest obecnie wyłącznie preparat do odczulania na orzeszki ziemne. Jest prowadzonych wiele badań immunoterapii pokarmami, co może zaowocować postępem w tej dziedzinie w najbliższych latach.
Wpływ alergii pokarmowej na życie dziecka i jego rodziny
Alergie pokarmowe nie tylko wywołują dokuczliwe objawy somatyczne. Mogą również wpływać na wiele aspektów codziennego funkcjonowania dziecka. Konieczność diety eliminacyjnej powoduje stygmatyzację w grupie rówieśniczej, niepokój ze strony opiekunów. Samo dziecko i jego rodzina obawiają się spożywania posiłków poza domem. Poziom lęku jest szczególnie wysoki, jeżeli alergia prowadzi do reakcji anafilaktycznych.
Źródła
A. Santos i wsp.: EAACI guidelines on diagnosing IgE-mediated food allergy. Allergy 2023; 78:3057-3076
