15 lipca 2025
Atopowe zapalenie skóry (AZS) – objawy, przyczyny, leczenie, czy to alergia, emolienty
Atopowe zapalenie skóry (AZS) jest przewlekłą, zapalną chorobą skóry, której patomechanizm jest złożony i obejmuje zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe. AZS dotyczy głównie dzieci, ale może wystąpić także w wieku dorosłym. Jest to jedna z najczęstszych chorób skóry, której objawy są niezwykle uciążliwe, w tym silny świąd, suchość skóry i stany zapalne.
Spis treści
- Rozwój atopowego zapalenia skóry
- Czy AZS to alergia?
- Objawy i rozpoznanie atopowego zapalenia skóry
- Rozpoznanie AZS – dodatkowe badania
- Leczenie AZS
- Emolienty – jak wybrać odpowiedni preparat?
- Podsumowanie
Rozwój atopowego zapalenia skóry
Naskórek można porównać do muru zbudowanego z cegieł – komórki warstwy rogowej (korneocyty) pełnią rolę właśnie tych cegieł, a zaprawą je łączącą są lipidy, głównie ceramidy, cholesterol i kwasy tłuszczowe. W zdrowej skórze ta „zaprawa” skutecznie uszczelnia mur, chroniąc przed utratą wody i wnikaniem szkodliwych czynników zewnętrznych. W atopowym zapaleniu skóry dochodzi do zaburzeń w składzie i ilości ceramidów, przez co mur staje się nieszczelny – woda łatwiej odparowuje, a alergeny i drobnoustroje przenikają do wnętrza skóry, wywołując stan zapalny. W AZS może również dochodzić do zmian w jednym z ważnych białek skóry, zwanym filagryną, która odpowiedzialna jest za "łączenie" komórek naskórka. Zmiany w filagrynie są uwarunkowane genetycznie, co tłumaczy, dlaczego AZS często występuje w rodzinach – skłonność do tej choroby może być dziedziczona z pokolenia na pokolenie.
Czy AZS to alergia?
Atopowe zapalenie skóry jest ściśle związane z atopią, czyli genetyczną skłonnością do nadmiernej reakcji układu odpornościowego na powszechnie występujące, nieszkodliwe substancje środowiskowe. U pacjentów z AZS często obserwuje się współwystępowanie innych chorób atopowych, takich jak astma, alergiczny nieżyt nosa czy alergie pokarmowe – zjawisko to określa się mianem marszu atopowego. Chociaż AZS samo w sobie nie zawsze wynika z alergii, to u części pacjentów dochodzi do zaostrzeń choroby pod wpływem alergenów wziewnych (np. roztocza kurzu domowego, pyłki) lub pokarmowych (np. nabiał, czekolada, cytrusy). Testy alergiczne mogą być pomocne, ale ich wykonanie powinno być uzasadnione klinicznie i zawsze interpretowane przez specjalistę (alergologa lub dermatologa) w kontekście objawów pacjenta. W przeciwnym razie mogą prowadzić do niepotrzebnych diet i ograniczeń.
Objawy i rozpoznanie atopowego zapalenia skóry
Rozpoznanie atopowego zapalenia skóry opiera się na spełnieniu klinicznych kryteriów Hanifina i Rajki, opracowanych w 1980 roku. Wyróżnia się cztery główne kryteria, a do postawienia diagnozy konieczne jest spełnienie przynajmniej trzech z nich:
- Świąd skóry – objaw konieczny, zwykle intensywny;
- Typowa lokalizacja zmian – zależna od wieku. U niemowląt jest to twarz i kończyny, u dzieci starszych i dorosłych zgięcia łokciowe i podkolanowe, szyja i powieki.
- Przewlekły i nawrotowy przebieg choroby – objawy utrzymują się lub nawracają przez wiele miesięcy lub lat.
- Osobniczy lub rodzinny wywiad atopowy – astma, alergiczny nieżyt nosa, AZS.
Poza kryteriami głównymi istnieją także kryteria dodatkowe, które służą jako uzupełnienie głównych objawów i pomagają potwierdzić rozpoznanie AZS, szczególnie w nietypowych przypadkach. Należą do nich m.in. suchość skóry, rogowacenie przymieszkowe, nawracające infekcje skóry, nietolerancja wełny i pokarmów, podwyższone stężenie IgE we krwi.
Rozpoznanie AZS – dodatkowe badania
W większości przypadków nie ma potrzeby wykonywania badań krwi ani biopsji skóry, żeby rozpoznać atopowe zapalenie skóry (AZS). Objawy i charakterystyczny przebieg choroby zazwyczaj wystarczą do postawienia diagnozy. Wyjątkiem są małe dzieci, u których AZS bywa czasem mylone z łojotokowym zapaleniem skóry. Można je jednak odróżnić po tym, jak skóra reaguje na emolienty. W AZS po ich zastosowaniu stan skóry się poprawia, a w łojotokowym zapaleniu może się nawet pogorszyć. Ponadto, jeśli objawy AZS pojawią się dopiero u osoby dorosłej, warto zachować większą czujność – czasami podobnie wygląda chłoniak skóry. Jeśli występują nietypowe objawy lub brak jest poprawy mimo leczenia, zaleca się wykonanie biopsji skóry.
Leczenie AZS
Leczenie atopowego zapalenia skóry opiera się przede wszystkim na regularnej pielęgnacji skóry i łagodzeniu stanów zapalnych. Kluczowym elementem jest codzienne, systematyczne stosowanie emolientów, które odbudowują naturalną barierę ochronną naskórka i zmniejszają jego skłonność do podrażnień oraz przesuszeń. Emolienty warto stosować nawet kilka razy dziennie, szczególnie po kąpieli, kiedy skóra najlepiej wchłania substancje nawilżające i natłuszczające.
Ważne jest też unikanie czynników drażniących, które mogą pogarszać stan skóry – takich jak mydła, gorące kąpiele, szorstkie tkaniny czy detergenty. Warto nosić bawełnianą odzież, stosować delikatne środki piorące, a do mycia używać łagodnych preparatów myjących, np. syndetów. W domu można zamontować nawilżacze powietrza i często wietrzyć pomieszczenia.
W momentach zaostrzenia choroby – czyli gdy pojawia się silny świąd, zaczerwienienie, grudki lub pęknięcia skóry – konieczne może być zastosowanie leków przeciwzapalnych. Najczęściej stosuje się maści lub kremy zawierające glikokortykosteroidy (tzw. sterydy) – o odpowiedniej mocy dobranej przez lekarza. Stosuje się je tylko na zmienione chorobowo miejsca, przez ograniczony czas, zgodnie z zaleceniem specjalisty.
Alternatywą dla glikokortykosteroidów, zwłaszcza w delikatnych okolicach (np. twarz, powieki), mogą być inhibitory kalcyneuryny (takrolimus, pimekrolimus). Działają przeciwzapalnie, ale nie powodują ścieńczenia skóry, dzięki czemu mogą być bezpiecznie stosowane zarówno w aktywnym stanie zapalnym, jak i w terapii proaktywnej, czyli zapobiegającej nawrotom AZS.
W przypadku silnego świądu lekarz może zalecić doustne leki przeciwhistaminowe, dzięki którym objawy nie będą tak dokuczliwe. Zredukowanie świądu pozytywnie wpływa na jakość życia pacjentów, poprawia ich koncentrację i sen. Przy cięższych postaciach AZS stosuje się leczenie ogólne – fototerapię, leki immunosupresyjne (metotreksat, cyklosporynę) czy leczenie biologiczne.
Emolienty – jak wybrać odpowiedni preparat?
Emolienty to preparaty, które działają jak „opatrunek” dla suchej i podrażnionej skóry. Uzupełniają braki między komórkami skóry, dzięki czemu odbudowują szczelną barierę ochronną.
Przy wyborze emolientów upewnij się, że zawierają odpowiednie składniki takie jak:
- ceramidy – naturalnie występujące w skórze lipidy, które pomagają odbudować barierę naskórkową;
- kwasy tłuszczowe, cholesterol – naturalne składniki bariery lipidowej skóry;
- masła roślinne (np. masło shea, masło kakaowe) – bogate w witaminy A i E, wspomagają regenerację skóry;
- mocznik (urea) – wiąże wodę i działa zmiękczająco;
- gliceryna, kwas hialuronowy, pantenol – substancje silnie nawilżające i łagodzące podrażnienia;
- olejki roślinne (np. z wiesiołka, owsa) – natłuszczają skórę i wzmacniają jej elastyczność.
Podsumowanie
Atopowe zapalenie skóry jest przewlekłą chorobą, która wymaga indywidualnego podejścia do leczenia. Kluczową rolę w terapii odgrywa odpowiednia pielęgnacja skóry z zastosowaniem emolientów oraz unikanie czynników drażniących. Regularna współpraca z dermatologiem oraz przestrzeganie zaleceń terapeutycznych pozwala na skuteczne kontrolowanie objawów i poprawę jakości życia pacjentów z AZS.
Źródła
- Nowicki, R. J., Trzeciak, M., Kaczmarski, M., Wilkowska, A., Czarnecka-Operacz, M., & Kowalewski, C. et al. (2019). Atopic dermatitis. Interdisciplinary diagnostic and therapeutic recommendations of the PTD, PTA, PTP, and PTMR. Part I. Prophylaxis, topical treatment, and phototherapy. Lekarz POZ, 5(5), 335-348.
- Nowicki, R. J., Trzeciak, M., Kaczmarski, M., Wilkowska, A., Czarnecka-Operacz, M., & Kowalewski, C. et al. (2019). Atopic dermatitis. Interdisciplinary diagnostic and therapeutic recommendations of the Polish Dermatological Society, Polish Society of Allergology, Polish Pediatric Society and Polish Society of Family Medicine. Part II. Systemic treatment and new therapeutic methods. Dermatology Review/Przegląd Dermatologiczny, 106(5), 475-485.
- Salomon J., Szepietowski J.: Atopowe zapalenie skóry. [W:] Alergia, choroby alergiczne, astma pod redakcją Andrzeja M. Fala, tom II
